Ekslibris Denen Şey

Ekslibris, kitapseverlerin, kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde adlarının ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu grafik çalışmalardır. Kitabın kartviziti ya da tapusudur. İngilizce “Bookplate” olarak da bilinen Ekslibris, kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarır. Bir   işareti, sahiplenme göstergesi olmanın yanında kitabın hırsızlığa karşı korunmasını sağlama işlevinin de olduğu söylenebilir. 

Sözcük anlamı olarak “...’nın kitabı, ...’nın kitaplığına ait” veya “...’nın kütüphanesinden” anlamına gelir. 

Ekslibris kelimesinin dünya grafik tasarım alanında kullanımı oldukça eskilere dayanıyor. Öyle ki, en eski ekslibris örneklerine papirüslerin korunduğu sandıkların dışına çakılan porselen ya da daha farklı malzemelerden yapılma levhalar olarak rastlıyoruz. Tabi ki bu örnekler oldukça ilkeldir. Yani günümüzdeki anlamıyla ekslibris örnekleri değillerdir. Modern ekslibris örneklerine ise ilk defa 15. yy’da Almanya’da rastlanmıştır.

Tüm bunları düşündüğümüzde elbette bizde de ekslibris adına bir şeyler oluşmuş olabileceği aklınıza gelmiştir. Her ne kadar adı ekslibris olmasa da, eski Türkler’de “tamga” ya bugünkü söyleyişle “damga”lara Orta Asya yazıtlarında rastlanır. 7. yy’da yazıtlara kazınan bu tamgalar bu boyutuyla bir değerlendirmeye tabi tutulduğunda gerçekten önemli bir noktada durduğumuz görülecektir. Zira bu tamgalar boyları, ailelileri temsil ediyor ve atlar, oklar, mızraklar üzerinde kullanılıyorlardı. 

Selçuklu ve Osmanlı kütüphanelerindeki kitaplarda ve hatta Endülüs Emevileri’nin kitaplarında da genellikle tipografik mülkiyet işaretlerine rastlanır. Bu işaretler daha sonraki dönemlerde tuğralar olarak karşımıza çıkar. 

Her ne kadar görsel tasarımları batı tarzı olmasa da, bu örneklere “ekslibris değildir” dememiz de mümkün müdür bilinmez.